Pluto mu Eris mi? Hangisi Daha Büyük?

Pluto mu Eris mi? Hangisi Daha Büyük?

Bir süre yayınlamaya başladığımız Ethem hocamın popüler gökbilim yazılarına devam ediyoruz. Prof. Dr. Ethem Derman hocamızın diğer bir yazısı Pluto'yu gezegenlikten eden Neptün ötesi cisimlerden Eris ile ilgili.

6 Kasım 2010 günü bir güneş sistemi cismi çok sönük bir yıldızı örttü ve bu sayede o cismin yörüngesindeki hızı bilindiğinden dolayı çok duyarlı olarak sözkonusu cismin boyutu bulundu. Bu cismin adı Eris'di. Eris Yunanlıların NİFAK tanrıçasıydı, peki neden?

Bazı NÖC'lerin boyutlarının Dünya ile karşılaştırılması.

Konuya girmeden geniş bir giriş yapmak gerekir. Gökbilimde çok kullanılan bir kavram vardır; Neptün Ötesi Cisimler (NÖC). Bu cisimler güneş sistemindeki küçük gezegenlerdir ama yörüngeleri Neptün yörüngesinin daha ötesindedir. O bölge de kendi içinde üçe ayrılır, sırasıyla Kuiper kuşağı, yaygın disk ve Oort bulutu. İlk NÖC 1930 yılında bulundu, Pluto. Pluto'nun uydusu Charon ki o da bir NÖC'dür 1978 yılında bulundu. Pluto sistemi dışında ikinci NÖC tam 62 yıl sonra 1992'de keşfedildi. Bugün bilinen NÖC'lerin sayısı 1000'den fazladır ve 198 tanesinin yörüngeleri yeter derecede saptanmıştır. Pluto gibi Neptün yörüngesi ile rezonans yapan NÖC'lere plutino adı verildi. Neptün yörüngesinde 3 kez dolandığında Plutinolar yörüngelerinde iki kez dolanır, bu nedenle rezonans yörünge denir. Bunlar Kuiper kuşağı cisimleridir fakat aynı kuşakta Neptün'den etkilenmeyen NÖC'ler de vardır ve onlar kuşağın biraz daha dış tarafındadır.

2005 yılında Mike Brown ve arkadaşları Eris'i keşfettiler ve o zaman hemen 10. gezegen bulundu diye medya ayağa kalktı çünkü ilk gözlemlere göre Eris, Pluto'dan da büyüktü. Eris, yunanlıların nifak tanrıçasıdır, sürekli anlaşmazlık yaratır, kavga eder, didişir durur. Aşağıdaki verilere bakarsanız bu durum anlaşılır. Aynı yıl yine aynı araştırma grubu, Makemake ve Haumea'yı buldu ki bu iki NÖC'de yine büyük boyutlardaydı. Artık Pluto'nun gezegenlik özelliği kalmıyordu ve 2006 yılının Ağustos ayında Uluslararası Astronomi Birliği Pluto'yu gezegenlikte çıkarttı ve bulunan bu üç NÖC ile asteroid kuşağının en büyük cismi olan Ceres'i de içine alacak şekilde “Cüce Gezegen” sınıfını duyurdu.

Cüce gezegenlerin bazı özellikleri (Büyütmek için tabloya tıklayın)

2005 yılında Hubble teleskobunun aldığı görüntülerden Eris'in çapı 2397 km olarak ölçüldü. Eris uzak olduğu için çapını doğrudan ölçmek mümkün değildi o nedenle salt parlaklığı ve aklık derecesi kullanılarak bulundu. Bu ölçüm onu Pluto'dan daha büyük yapıyordu. Aklık derecesi yani yani yüzeyine düşen ışınları yansıtma oranı 0.86 bulunmuştu ve bu değer güneş sistemi cisimleri içinde Enceladus hariç en büyük değerdi. Bunu açıklamak için cismin buz ile kaplı olduğu ve çok basık elips bir yörüngede dolaştığı için sıcaklık çok değişeceğinden yüzeyindeki buzun sürekli yenilendiği ileri sürüldü. 2007 yılında Spitzer Uzay teleskobu ile alınan görüntülerden Eris'in çapı 2600 km olarak hesap edildi. Bu araştırma da Eris'i Pluto'dan büyük yapıyordu.

Eris'in Güneş çevresindeki ilginç yörüngesini gösteren bir şekil.

6 Kasım günü Eris Balina takımyıldızında 17. kadirden çok sönük bir yıldızı örtecekti. Gökbilimciler bu tür tutulmaları önceden hesap ederler ve yer yüzünde nereden görünebileceğini söylerler. Güney Amerikada Arjantin ve Şili'den görüneceği bilindiği için o bölgedeki gözlemevleri bu tutlmayı beklediler. Üç farklı gözlemci takımı tutlmayı gözlediği için Eris'in çapını bulmak artık kolaydı. Yapılan hesapta Eris'in çapı 2340 km'den küçük olmalıydı. Artık ya iki cüce gezegen de ölçüm hataları içinde aynıydı, belki Pluto daha büyüktü. ABD'li gökbilimcilerin sanırım istedikleri de bu, çünkü Pluto'nun gezegenlikten atılmasını bir türlü benimseyemediler ve hala en büyük Pluto demeyi tercih ediyorlar.

Bu çalışmanın sonucunda Eris ile Pluto boyut olarak aynı çıktı ama her iki cismin de uyduları olduğu için kütleleri çok duyarlı olarak bulunmuştu ve Eris, Pluto'dan %27 daha ağırdı. Bu ise Eris'inyoğunluğu daha fazla yani çekirdeğinde daha fazla kayasal madde var. Bu yoğunluk onu tipik bir asteroid kuşağı cismi yapıyor. Peki ne arıyor öyle hem Güneş'den hem de tutulma düzleminden uzakta? Gökbilimciler bazı cisimlerin çevrelerindeki diğer cisimlerin tedirginlikleri dolayısıyla bulundukları yerden daha dışarılara savrulabileceğini ileriye sürüyorlar. Yaygın disk bölgesinde çok basık bir yörüngede dolaşan ve yoğunluğu kendisinden daha içeride olan Pluto'ya göre daha fazla olan bir gökcismi. Nifak tanrıçası dedikleri kadar varmış değil mi?

Neptün Ötesi Cisimlerin Güneşten uzaklıklarına göre ve yörüngelerinin eğimine göre gösteren şekil. Burada ayrıca NÖC'lerin bulunduğu bölgeleri de görebilirsiniz.